Problem Durumu: Lise öğrencilerinin; cinsiyet, algıladıkları temel psikolojik ihtiyaçlar (otonomi, yetkinlik, ilişkinlik), benlik saygısı ve uyum düzeyi, öğrencilerin eğitim ortamına yabancılaşmasını (student alienation) yordamakta mıdır? Araştırmanın Amacı: Eğitim ortamına yabancılaşma, öğrencilerin eğitim etkinliklerinin niteliğini belirlemektedir. Eğitim ortamına yabancılaşma, okulda şiddet ve uygun olmayan davranış sergilemekle kalmayıp sonucu okuldan ve eğitim sürecinden ayrılmaya kadar gidebilecek önemli bir sorundur. Son yıllarda eğitimciler ve eğitim araştırmacıları öğrencilerin okul ortamına ve etkinliklerine yabancılaşmasını engellemek amacıyla, okul yabancılaşmasının nedenlerinin ve etkileşen faktörleri belirlemek amacıyla bazı süreçleri inceledikleri görülmektedir (Brown et al., 2003; Marcus & Sanders-Reio, 2001). Bu araştırmanın amacı da lise öğrencilerinin algıladıkları uyum düzeyi, temel psikolojik ihtiyaçlar ve benlik saygısının öğrencilerin eğitim ortamı ve süreçlerine yabancılaşmalarını yordayıp yordamadığını incelemektir. Yöntem: Çalışmada, Öğrenci Yabancılaşma Ölçeği (O.Y.Ö; Mau, 1992; Sanberk 2002), Reynolds Ergen Uyum Düzeyi Envanteri (REUDE; Reynolds, 2001; Kocayörük, 2011), Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği (RBSÖ; Rosenberg, 1965; Çuhadaroğlu, 1986) ve Temel Psikolojik İhtiyaçlar Ölçeği (TPİÖ; Gegné, 2003; Şimşek ve Yalınçetin, 2010 ) olmak üzere dört farklı ölçme aracı kullanılmıştır. Bu çalışmada ölçeklerin iç tutarlıklık katsayıları (α) OYÖ. için .84, REUDE için .92 , RBSÖ için .86 ve TPİ için .87 bulunmuştur. Ölçme araçlarının uygulanabilmesi için gerekli izinler ve düzenlemeler çalışma öncesi yapılmış ve ölçme araçları sınıf ortamında araştırmacı tarafından uygulanmıştır. Uygulama 30 dk. sürmüş, ölçme araçları isimsiz yanıtlanmış ve yanıtların gizliliği kontrol altını alınmıştır.Araştırma, 227 lise öğrencisi ile yürütülmüştür. Bu öğrenciler Ankara ilinde Çankaya ve Mamak ilçelerinden seçilen iki farklı türdeki okullarda (Anadolu lisesi, Normal Lise) eğitimlerine devam eden 9, 10, 11, ve 12. sınıf öğrencileridir. Yaşları 14 ile 18 arasında değişen öğrencilerin yaş ortalaması 16.02’dir (ss=1.07) ve 126’u kızlardan (%55), 101’ü erkeklerden (%45) oluşmaktadır. Öğrencilerin algıladıkları temel psikolojik ihtiyaçları karşılama düzeyleri, benlik saygı ve uyum düzeyleri (yordayıcı değişkenler) okul yabancılaşmasını (yordananbağımlı değişken) yordayıp yordamadığını belirleme amacıyla hiyerarşik regresyon analizi kullanılmıştır. Bunun yanı sıra, yordayıcı değişkenlerle bağımlı değişken arasındaki ilişkinin doğrusal ve ölçme araçlarından elde edilen puanların normal dağılım gösterdiği belirlenmiştir. Hiyerarşik regresyon analizinde, kavramsal çerçeveye uygun şekilde değişkenlerin analize giriş sırası ve blokları belirlenmiştir (Green, Salkind ve Akey, 2000). Bir başka deyişle her bir blokta analize girilen yordayıcı değişkenin bağımlı değişkeni yordamaya katkısı değerlendirilmiştir. Hiyerarşik regresyon analizi yönteminde birinci blok kontrol edildikten sonra ikinci ve üçüncü sıradaki bloğun bağımlı değişkende açıkladığı varyans miktarı incelenmiştir. Bu çalışmada cinsiyet dummy değişken olarak tanımlandıktan sonra eşitliğe sokulmuştur. İkinci blokta uyum puanları cinsiyet değişkeni ile birlikte eşitliğe alınmıştır. Eğitim ortamında, benlik saygısı yeterli düzeyde eğitim çıktılarına ulaşılmasını sağlayan önemli kaynaklardan birisi olduğundan, benlik saygısı üçüncü blokta cinsiyet ve uyum puanları ile birlikte eşitliğe alınmıştır. Son olarak cinsiyet, uyum ve benlik saygısı puanlarının etkisini kontrol etmek amacıyla dördüncü blokta temel psikolojik ihtiyaçların karşılanması eşitliğe sokulmuştur. Bulgular: Analiz sonuçları, ilk blokta eşitliğe girilen cinsiyet değişkenin ergenlerin uyum düzeylerini yordamadığını ortaya koymaktadır. (t= .559, p>.05). Birinci blokta girilen cinsiyet değişkeninin toplam varyansa katkısı % .01’dur. İkinci blokta, okul yabancılaşmasının yordayıcısı olabileceği düşünülen uyum düzeyi puanları eşitliğe alınmış ve düşük uyum düzeyi okul yabancılaşmasını yordayan bir değişken olduğu görülmüştür (t= 6.948, p<.001). Düşük uyum düzeyinin okul yabancılaşmasında açıklanan varyansa katkısı % 17,8 dir.Sonraki blokta eşitliğe benlik saygısı puanları girilmiş ve benlik saygısı puanlarının okul yabancılaşmasını yordamadığı görülmekle birlikte (t= -.801, p>.05) açıklanan varyansa katkısı % .02 olduğu görülmektedir. Bu blokta da düşük uyum düzeyi puanlarının (t= 5.451, p<.001) öğrenci yabancılaşması üzerindeki yordayıcı etkisinin devam ettiği görülmektedir. Dördüncü blokta, temel psikolojik ihtiyaçların alt boyutu olan İlişkinlik, puanları eşitliğe alınmış ve sonuçlar; İlişkinlik puanlarını (t= .119, p<.001) okul yabancılaşmasını yordayan bir değişken olmadığını ortaya koymakla birlikte düşük uyum düzeyinin yordayıcı etkisinin devam ettiği görülmüştür (t= 5.391, p<.001). İlişkinlik alt boyutunun açıklanan varyansa katkısı % .01’den daha düşük olduğu görülmektedir. Beşinci blokta, temel psikolojik ihtiyaçların diğer bir alt boyutu olan Yetkinlik puanları eşitliğe alınmış ve sonuçlar; Yetkinlik puanlarının da (t= -.615, p<.001) okul yabancılaşmasını yordayan bir değişken olmadığı ortaya koymakla birlikte düşük uyum düzeyinin yordayıcı etkisinin devam ettiği görülmüştür (t= 5.281, p<.001). Yetkinlik alt boyutunun açıklanan varyansa katkısı % .01 olduğu belirlenmiştir. Altıncı ve son blokta ise Temel Psikolojik İhtiyaçların son alt boyutu olan Otonomi puanları önceki değişkenlerle birlikte eşitliğe alınmıştır. Analiz sonuçları İlişkinlik ve Yetkinlik boyutlarından farklı olarak Otonomi puanlarının (t= -2.306, p<.001) öğrenci yabancılaşma puanlarını anlamlı şekilde yordadığını göstermektedir. Ancak Otonomi ihtiyacı puanlarının açıklanan katkısı % 1.9 düzeyinde olduğu görülmüştür. Uyum düzeyi puanlarının bu blokta da yordayıcı etkisinin devam ettiği gözlenmiştir (t= 5.137, p<.001). Çalışmanın bulguları, öğrencilerin uyum düzeyleri ve otonomi ihtiyacı okul yabancılaşma düzeylerini yordadığını, buna karşın, cinsiyet, benlik saygısı ve temel psikolojik ihtiyaçların alt boyutları olan İlişkinlik ve Yetkinlik puanlarının okul yabancılaşması üzerinde yordayıcı bir etkiye sahip olmadığını ortaya koymuştur. Çalışmanın sonuçlar genel olarak değerlendirildiğinde, eğitim ortamına ve etkinlerine katılmama veya bu tür faaliyetlerden uzak durma şeklinde tanımlanabilecek okul yabancılaşması, öğrencinin kendine ilişkin zihinsel ve duygusal değerlendirmeden daha çok eğitim ortamına ve çevresine uyum sağlayamamanın bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Sonuç ve Öneriler: Genç bireyler olarak lise öğrencilerinin okul ortamına uyumlu davranışlar göstermesi her şeyden önce ergenlik döneminin gelişim özelliklerinin, ergenlerin kendisi ve yakın çevresi (aile, okul ve akran grubu) tarafından doğru anlaşılması ve ihtiyaç duyduğu desteğin yine yakın çevresi tarafından ergenlere sağlanmasına bağlıdır (Levendosky ve ark., 2002). Hiç kuşkusuz ergenlerin yakın çevresi tarafından doğru anlaşılması ve ihtiyaç duyduğu desteğin sağlanması ise, ergen yaştaki lise öğrencilerine yönelik uygun programların geliştirerek uygulanması, uygulanan etkinliğin değerlendirilmesi ve bu doğrultuda çeşitli çalışmaların gerçekleştirilmesi ile mümkün olabilecektir. Bu araştırmanın sonuçları, lise öğrencilerinin anne-baba, akran grupları ve öğretmenleriyle ilişkilerinin yanı sıra uyum düzeylerinin incelenmesi ile öğrencilerin okula daha sağlıklı bağlılık geliştirmesine yönelik çalışmalara ve okul rehberlik ekinliklerine katkıda bulunması açısından önemli olduğu kabul edilebilir.