S. Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü Besin Hijyeni ve Teknoloji (Vet) Anabilim Dalı DOKTORA TEZİ / KONYA 2001 Bendegül Araş OKUMUŞ Genç Kız ve Erkeklerde Kan Kalsiyum Düzeyi ve Kemik Yoğunluğunun Beslenme Durumları ile İlişkisinin Belirlenmesi Genç kız ve erkeklerde kan kalsiyum düzeyi ve kemik yoğunluğunun beslenme ile ilişkisini belirlemek amacı ile yapılan bu çalışmada, S. Ü. Mesleki Eğitim Fakültesinde öğrenim gören öğrencilere beslenme durumları ve demografik bilgilerini ortaya çıkaran "Yeme Davranışı Anketi" uygulanmış ve elde edilen bu anket sonuçlarına göre beslenme durumları, süt ve ürünleri tüketimi ile sosyo-ekonomik düzeyleri- birbirine yakın olan 16 kız 16 erkek 32 öğrenci çalışmaya dahil edilmiştir. 32 öğrenci, 8 kız 8 erkek olarak deneme ve kontrol gruplarına ayrılmış ve her iki gruptan da çalışmaların başlangıcında, kalsiyum, fosfor, demir, magnezyum ve parathormon düzeyleri ölçülmek için 5 'er mi kan alınmıştır. 1. ölçümlerden sonra deneme grubuna tüketimi kolay olan kalsiyum ve fosfor kaynaklı bir diyet, 5 hafta boyunca her gün verilmiş ve her hafta kontrol grubu ile kan örnekleri alınarak bu minerallerin kandaki düzeylerine bakılmıştır. Diyet programının başladığı 1 haftanın sonundan itibaren, kan kalsiyum düzeyin de gruplar arasında önemli farklılıklar ortaya çıkmış (p<0.05, p<0.01) ancak cinsiyetler arasında istatistiki yönde önemli bir farklılık gözlenmemiştir (p>0.05). Kan fosfor düzeyinde 3. haftadan itibaren gruplar arası fark önemli çıkmış (p<0.01) ancak cinsiyetler arasında önemli bir fark bulunmamıştır(p>0.05). Kan magnezyum düzeyinde, 1. haftanın sonundan itibaren deneme ve kontrol grupları arasında önemli bir fark oluşmuş (p<0.01, p<0.05) ancak cinsiyetler arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır (p>0.05). Kan parathormon düzeyinde ise gruplar arası fark önemli olmamasına rağmen (p>0.05), cinsiyetler arasında 5. hafta' da anlamlı bir farklılık ortaya çıkmıştır (p<0.05). Kalsiyum, fosfor, magnezyum, demir ve parathormon değerleri arasında yapılan korelasyonda ise 1. haftada ölçümler arası bir ilişki bulunmamış ancak 2.3.4. ve 5. haftalarda özellikle kalsiyum, magnezyum ve fosfor arasında önemli düzeyde pozitif yönlü bir ilişki bulunmuştur (p>0.0 1, p>0.05).66 Kemik mineral yoğunlukları incelendiğinde ise, lumbar kemik mineral yoğunluğu (Ll, L2, L3, L4) ölçümleri yapılmıştır, elde edilen sonuçlar Z skor değerinde karşılaştırılmış ve istatistiki hesaplamalara tabii tutulmuştur. Deneme ve kontrol grupları arasında yapılan 1. ölçümlerde deneme grubunu oluşturan kızlardan 2 tanesinde osteopeny (kemik dokusunda yumuşama)'e rastlanmış, 2. ölçümlerde ise osteopeny'e rastlanan deneklerden birinin kemik mineral yoğunluğunun normale döndüğü tespit edilmiştir. Diğer deneklerde ise farklı bölgelerde ise pozitif yönlü artışlar olduğu bulunmuştur. Deneme grubunu oluşturan erkeklerin ilk ölçümlerinde ise 4 denekte kemik mineral yoğunluğunun normal, 3 denekte osteopeny ve 1 denekte normalin üstü değerler saptanmıştır. 2. ölçümlerde ise kemik mineral yoğunluğu osteopeny olan deneklerin 1. ve 2. ölçümleri arasında gözle görülebilir bir artış tespit edilse de osteopeny durumu tam olarak düzelmemiştir. Kemik mineral yoğunluğu normal ve normalin üzerindeki deneklerde pozitif yönlü artışlar görülmüştür. Lumbar bölgesinden elde edilen veriler istatistiki yönden incelendiğinde, Ll bölgesinde gruplar ve cinsiyetler arasında 1. ve 2. ölçüm sonuçlarında önemli bir farklılık bulunmamıştır (p>0.05). L2 bölgesinde yapılan karşılaştırmalarda ise, deneme ve kontrol gruplarının 1. ve 2. ölçümleri arasında önemli bir farklılık tespit edilmiştir (p<0.05). Bu fark ikinci ölçüm lehine görülmektedir. L3 bölgesinde 1. ve 2. ölçümler arasında gözle görülebilir bir farklılık bulunsada istatistiki olarak önemli bir fark tespit edilememiştir (p>0.05). L4 bölgesinde gruplar arası yapılan karşılaştırmalar ise, deneme ve kontrol grupları arasında 2. ölçüm lehine bir artış olmuş ancak istatistiki yönden önemli bir farklılık bulunmamıştır (p<0.05). Her dört bölgeye yönelik cinsiyetler arasında yapılan karşılaştırmalarda ise, gözle görülebilen farklılıklar oluşabilmesine rağmen istatistiki yönden anlamlı farklılıklar tespit edilememiştir (p>0.05). Sonuç olarak, kemik mineral yoğunluğunda oluşan negatif dengenin yanlış beslenme şekli ve yetersiz kalsiyum tüketimiyle bağlantılı olduğu, yeterli beslenme şekli ile kemik mineral yoğunluğunda kısa süreli bir periyod'da bile pozitif artışlar görülebileceği bulunmuştur. Bu yüzden çocukların ve gençlerin beslenme sistemleri üzerinde aileler, devlet ve özel sektör kaynaklan kullanılarak gerekli rehabilitasyon çalışmaları yapılmalıdır. Bu konu da çalışacak araştırmacıların denek sayısını ve67 deneme süresini arttırmaları araştırma bulgularının daha güvenilir olması açısından tavsiye edilebilir.Aynca benzer bir çalışma sadece kızlar veya sadece erkekler üzerinde yapılabilirse hormonal değişimlerin etkisi daha minimal seviyeye indirilebilir.