Piaget, insan bilişini karmaşık bir organizmanın karmaşık bir çevreye biyolojik uyumunun özel bir şekli olarak tanımlamaktadır. Son derece aktif olan bilişsel sistem dışsal verileri içe alarak, onları yorumlayıp dönüştürerek ve yeniden düzenleyerek kendi yapılarını oluşturmaktadır. Bu bağlamda bilişsel gelişim yapısal bir dengesizlik durumdan yeni ve daha üst düzeyde bir denge durumuna geçiş olarak kavramsallaştırılmıştır. Bilişsel gelişimi bir dengelenme süreci olarak kabul edersek, en üst düzeydeki dengeye ergenlikte formel düşüncenin kazanılmasıyla ulaşılmaktadır. Piaget'nin kuramında formel düşünceye geçişi belirleyen beş dönüşüm söz konusudur. Birincisi, varsayımlar üzerinde akıl yürütme yeteneğidir. Formel düşünce olguların kavranmasında soyut, varsayımlı-tümdengelimli bir yaklaşım içermektedir. ikinci dönüşüm, önermeler mantığının kullanılmasıdır. Daha önce önermeler-içi işlemlerle akıl yürütebilen çocuk formel işlemlerin kazanılmasıyla önermeler-arası işlemlerle akıl yürütebilmektedir. İkinci dönüşümün sonucu olan üçüncüsü ise, yapıyı içerikten tamamen ayırt edebilme yeteneğidir. Yani ergen bir önermeyi sembolik mantığın işaretleriyle değiştirebilme yeteneğine ulaşmaktadır. Dördüncü dönüşüm, formel işlemlerin kombinatuvar doğasıdır. Bu dönüşüm sayesinde ergen, işlemler üzerinde işlemlerin gerçekleştirilmesi anlamındaki ikinci dereceden işlemleri başarabilmektedir. Bu ikinci dereceden işlemler, sıkıca örülmüş bir sistem oluşturmaktadır. Dördüncü dönüşümün bir133 sonucu olan beşinci dönüşüm, sıkıca örülmüş kapalı sistemin ergenin gerçek durumları mantıksal olarak üretilebilen tüm olası durumlar takımına dahil edebilmesine, olanak tanımasıdır. Piaget'ye göre formel evrede kurulan iki bütünsel yapı ile bu dönüşümler başarılmaktadır. Bunlardan biri önermelerin birleştirilmesini olanaklı kılan kombinatuvar sistem, diğeri de INRC grubu 'dur. Piaget, ilk yazılarında formel düşüncenin erken ergenlikte (12-15 yaşlar) kazanıldığını iddia etmektedir. Ancak Inhelder ve Piaget tarafından geliştirilmiş problemleri kullanarak bu varsayımı sınayan araştırmacılar, ergenlerin ve yetişkinlerin ancak %40 ile %60'ımn for mel düşünceye ulaşabilmiş olduklarını ortaya koymuştur Bu bulgular üzerine Piaget, belki de tüm insanların formel düşünceye ulaşamayabileceklerini ve sosyal çevrenin formel düşüncenin kazanılmasını önemli oranda etkileyebileceğini ileri sürmüştür. Bizim araştırmamızda da 12-15 yaşları arasındaki Türk ergenlerinin formel düşünce düzeyi saptanmaya çalışılmıştır. Bu genel amaç çerçevesinde formel düşüncenin gelişiminde sosyoekonomik düzey, cinsiyet, yaş ve sınıf düzeyi etkenlerinin etkisi araştırılmıştır. Böylece Piaget'nin savının Türk kültüründe sınanması söz konusu olmaktadır. Deneklerin formel düşünce düzeylerinin değerlendirilmesinde, Arlin tarafından 1984'te geliştirilmiş ve Türkiye için geçerlik ve güvenirlik çalışmaları araştırmacı tarafından gerçekleştirilmiş "Arlin Formel Akıl Yürütme Tesf'i (AFAYT) kullanılmıştır. AFAYT'ı oluşturan maddeler Inhelder ve Piaget'in (1958) formel işlemler evresiyle bağlantılı kavramları kullanabilme yeteneğini değerlendirmek amacı ile uyguladıkları problemlerle paralellik göstermektedir. "Sekiz formel 134 işlem şeması" olarak adlandırılan bu kavramlar şunlardır: 1) Çoklu ödünleme, 2) karşılıklı bağıntı, 3) olasılık, 4) kombinasyon, 5) orantı, 6) doğrudan sınamasız korunum, 7) mekanik denge, 8) iki ya da daha fazla referans çerçevesinin eşgüdümlenmesi. AFAYT'ın Türk öğrenciler üzerindeki geçerlik ve güvenirlik çalışması alt, orta ve üst sosyoekonomik düzeyden gelen 6. ve 8. sınıfa devam eden 413 öğrenci üzerinde gerçekleştirilmiştir. Güvenirliğin saptanması için iç tutarlılığa bakılmıştır. Alfa değerleri 6. sınıf için.52, 8. sınıf için.67 ve 6. ve 8. sınıf için.66 olarak saptanmıştır. Geçerliliğin saptanması için deneklerin ölçeğin uygulandığı- öğretim yılındaki Fen Bilgisi I. Dönem başarı notu ölçüt değişken olarak kabul edilmiştir. Deneklerin AFAYT'inden elde ettikleri puan ile Fen Bilgisi başarı notları arasındaki korelasyon 6. sınıf için.32, 8. sınıf için.48 ve 6. ve 8. sınıf için.39 olarak bulunmuştur (p<0.0001). Araştırmanın verileri 1993-1994 öğrenim yılının Mayıs ayında araştırmacı tarafından toplanmıştır. Araştırma grubunu, TED Ankara Koleji (üst sosyoekonomik düzey) ve Açıkalın ilköğretim Okulu (alt sosyoekonomik düzey) 6. ve 8. sınıfa devam eden 490 öğrenci oluşturmuştur. Verilerin çözümlenmesinde frekans, yüzde ve ilişkisiz t-testi teknikleri kullanılmıştır. Araştırmanın bulguları şu şekilde özetlenebilir: 1- Üst sosyoekonomik düzeyden gelen 6. sınıf öğrencisi (12-13 yaşlarında) ergenlerin %44.95'inin somut, %24.80'inin geçiş ve %30.22'sinin formel evrede olduğu saptanmıştır. 2- Üst sosyoekonomik düzeyden gelen 8. sınıf öğrencisi (14-15 yaşlarında) ergenlerin %11.76'sınm somut, %15.12'sinin geçiş ve135 %73.11'inin formel evrede olduğu saptanmıştır. 3- Alt sosyoekonomik düzeyden gelen 6. sınıf öğrencisi (12-13 yaşlarında) ergenlerin %91.52'sinin somut, %7.62'sinin geçiş ve %0.84'ünün formel evrede olduğu saptanmıştır. 4- Alt sosyoekonomik düzeyden gelen 8. sınıf öğrencisi (14-15 yaşlarında) ergenlerin %85.48'inin somut, %7.25'inln geçiş ve %7.25'inin formel evrede olduğu saptanmıştır. 5- Üst sosyoekonomik düzeyden gelen 6. sınıf öğrencisi (12-13 yaşlarında) kız ile erkek ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında erkekler lehine olmak üzere fark vardır. 6- Üst sosyoekonomik düzeyden gelen 6. sınıf öğrencisi 12-13 yaşlarındaki ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında fark yoktur. 7- Üst sosyoekonomik düzeyden gelen 8. sınıf öğrencisi (14-15 yaşlarında) kız ile erkek ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında erkekler lehine olmak üzere fark vardır. 8- Üst sosyoekonomik düzeyden gelen 8. sınıf öğrencisi 14-15 yaşlarındaki ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında fark yoktur. 9- Üst sosyoekonomik düzeyden gelen 6. sınıf (12-13 yaşlarında) ile 8. sınıf (14-15 yaşlarında) öğrencisi ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında 8. sınıf lehine olmak üzere fark vardır. 10- Alt sosyoekonomik düzeyden gelen 6. sınıf öğrencisi (12-13 yaşlarında) kız ile erkek ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında fark yoktur.136 11- Alt sosyoekonomik düzeyden gelen 6. sınıf öğrencisi 12-13 yaşlarındaki ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında fark yoktur. 12- Alt sosyoekonomik düzeyden gelen 8. sınıf öğrencisi (14-15 yaşlarında) kız ile erkek ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında fark yoktur. 13- Alt sosyoekonomik düzeyden gelen 8. sınıf öğrencisi 14-15 yaşlarındaki ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında fark yoktur. 14- Alt sosyoekonomik düzeyden gelen 6. sınıf (12-13 yaşlarında) ile 8. sınıf (14-15 yaşlarında) öğrencisi ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında fark yoktur. 15- 6. sınıf öğrencisi (12-13 yaşlarında) alt ile üst sosyoekonomik düzeyden gelen ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında üst sosyoekonomik düzey lehine olmak üzere fark vardır. 16- 8. sınıf öğrencisi (14-15 yaşlarında) alt ile üst sosyoekonomik düzeyden gelen ergenlerin formel düşünce düzeyleri arasında üst sosyoekonomik düzey lehine olmak üzere fark vardır. Bu bulguların ışığı altında, sosyoekonomik düzeyin bilişsel gelişimde önemli bir etmen olarak işlev gördüğü söylenebilir. Çünkü üst sosyoekonomik düzeyden gelen hem 6. hem de 8. sınıf öğrencilerinin bilişsel gelişim düzeyleri alt sosyoekonomik düzeyden gelenlerinkinden ileridir. Dahası, üst sosyoekonomik düzeyden gelen ergenler 6. sınıftan 8. sınıfa geçtiklerinde bilişsel gelişimde ilerleme kaydederken, alt sosyoekonomik düzeyden gelen ergenlerin ilerleme kaydetmedikleri görülmektedir. 137 Formel düşüncenin, üst sosyoekonomik düzeyden gelen 8. sınıf öğrencisi (14-15 yaşlarında) ergenlerin büyük çoğunluğunun (%73.11) düşünce tarzını oluşturduğu görülmektedir. Ancak elverişli koşullardaki bu ergenlerin bile %26.88'inin formel düşünceye ulaşamamış olduğu dikkati çekmektedir. Üst sosyoekonomik düzeyden gelen ergenlerde erkekler lehine bir cinsiyet farklılığı olduğu görülmektedir. Cinsiyete ilişkin bu farklılık formel düşüncenin yaygınlık kazanmasıyla ortaya çıkmaktadır. Somut düşüncenin yaygın olduğu alt sosyoekonomik düzeyde ise belli bir cinsiyet lehine fark yoktur. Son olarak, aynı öğrenim düzeyindeki ergenlerin formel gelişim düzeylerinde yaşa bağlı bir farklılık olmadığı ortaya çıkmaktadır. Elde edilen bulgular formel düşüncenin Türk ergenlerinde de sosyoekonomik koşullara bağlı olarak geliştiğini göstermektedir. Türkiye'de Piaget kuramını temel cüarak yürütülen araştırmaların somut işlemler evresininin kavramlarıyla sınırlı olduğu dikkat çekmektedir. Bizim araştırmamızın, Piaget kuramının formel işlemler evresinde kazanılan kavramları ele alan bir çalışma olması nedeniyle gelişim psikolojisi alanına katkısı olabileceği düşünülmektedir. Ancak araştırmanın bazı sınırlılıkları vardır. Birincisi, bu araştırmada alt ve üst olmak üzere yalnızca iki sosyoekonomik düzeyden gelen ergenler incelenmiştir. Ayrıca deneklerin 12-15 yaşları arasındaki 6. ve 8. sınıfa devam eden ergenlerden seçilmesi nedeniyle, bulgular erken ergenlik dönemindeki ergenlerin formel düşünce düzeyinin saptanmasıyla sınırlı kalmıştır. Bu araştırmada kullanılan Arlin Formel Akıl Yürütme Testi 6.-12.. 1 38 sınıfa devam eden öğrencilerin bilişsel gelişim düzeylerinin saptanmasında kullanılabilen bir ölçme aracıdır. Bundan sonra yürütülecek araştırmalarda diğer yaş gruplarındaki ve öğrenim düzeylerindeki er genler incelenerek formel düşüncenin Türk ergenlerindeki gelişim düzeyine ilişkin bilgiler genişletilebilir. Bu araştırmada Piaget'in sözünü ettiği toplumsal aktarım etmeninin etkisi sosyoekonomik düzey bağlamında alt ve üst sosyoekonomik düzeyden gelen ergenler incelenerek araştırılmıştır. Orta sosyoekonomik düzeyden gelen ergenlerin de incelendiği bir araştırma sosyoekonomik düzey etmeninin etkisine ilişkin daha ayrıntılı bilgiler elde etmemizi sağlayabilir. Araştırmada alt sosyoekonomik düzeyden gelen 6. ve 8. sınıfa devam eden öğrencilerin formel düşünce düzeyleri arasında anlamlı bir fark saptanmaması dikkat çekici bir bulgudur. Ancak bu araştırma kesitsel olarak yürütülmüştür. Bundan sonra yürütülecek araştırmalarda öğrenim düzeyinin etkisinin boylamsal olarak incelenmesi önerilebilir.